સુખી સહજીવન અને કુટુંબ માટે વ્યવહારથી અપેક્ષાઓ સુધીનું બધું જ સાચવી લેતી સ્ત્રીઓનું સ્થાન હવે પોતાનું પહેલા સાચવવા જાત સાથે અને અન્ય સાથે સંઘર્ષ કરતી સ્ત્રીઓ લઇ રહી છે.

લગ્ન-વિધિમાં સહજીવનની સોનેરી કલ્પનાઓ કરવાને બદલે કોઈ દુલ્હન વરરાજાને ગણિતના ઉખાણા પૂછે?!! લગ્નની ચોરીમાં કોઈ કન્યા વરને પંદર વત્તા છ કેટલા થાય તેવો પ્રશ્ન પૂછે?! ના પૂછે, કન્યા શિક્ષિકા હોય તો પણ ના પૂછે! પણ, કાનપુરના રસુલાબાદ ગામમાં થઇ રહેલી એક લગ્ન-વિધિમાં દુલ્હને તેના ભાવિ પતિને આ સરવાળો પૂછ્યો. વરરાજા તત-ફત થઇ ગયા, જવાબ આપ્યો ‘સત્તર’. કન્યા તો રથયાત્રાની ભીડમાં ગાય ભડકે એમ ભડકી અને સગા-વ્હાલાઓની ભરી ભીડમાં લગ્ન કરવાનો ઇન્કાર કરી દીધો. ભણતર અંગેનું જુઠ્ઠાણું તેણે પકડી પાડ્યું અને ઓન ધ સ્પોટ નિર્ણય લઇ લીધો…

બિહારના ગોપાલગંજમાં રહેતા યુવકને તો દુલ્હને આવું કોઈ ઉખાણું પૂછવાની પણ મહેનત ના કરી. લગ્ન પહેલા એકબીજાને નહીં જોવાની સામાજિક રસમ પ્રમાણે લગ્ન માટે તૈયાર થયેલી આ દુલ્હને વરરાજાનો દેખાવ અને કદ ધારણા પ્રમાણેના ન હોવાથી લગ્ન કરવાની સાફ ના પાડી દીધી. વડીલોની સમજાવટને કાનના રસ્તે મગજમાં ઘુસાડવાની તસ્દી લીધા વગર જ ઓન ધ સ્પોટ નિર્ણય…

**********

આમ તો આ બંને ઘટનાઓ રમુજી લાગે એવી છે પરંતુ સાથે સાથે ખુબ માર્મિક છે. આ બંને ઘટનાઓ મેટ્રો કે મોટા શહેરની નથી પરંતુ આજે’ય પછાત ગણી શકાય એવા ગામોની છે. સંબંધો કે સહજીવનમાં યુવતીઓની પસંદગી, પ્રાથમિકતા, અપેક્ષાઓ વગરે બધું જ જબરદસ્ત રીતે બદલાઈ રહ્યું છે અને તે પણ મેટ્રોથી શરુ કરીને ગામડાઓ સુધી. લગ્ન અને જીવનસાથીના સંદર્ભમાં યુવતીઓનું વલણ ખાસ્સું સ્પષ્ટ, સ્વતંત્ર અને આપખુદ બની રહ્યું છે. સારું કે ખોટું તેની ચર્ચા આ બાબતે અભિપ્રાય આપવાની ખંજવાળ ઉપડતી હોય તેમના માથે છોડીએ અને આપણે આપણી વાત આ બદલાવે સ્ત્રી-પુરુષના સહજીવનના સમીકરણોમાં જે ઉથલ-પાથલ કરી છે તે પુરતી સીમિત રાખીએ.

જીવનસાથીની પસંદગી કે લગ્નને લગતી આ ઘટનાઓ તો ખાલી આપણી વાતનો ઉપાડ છે પરંતુ વાત સ્ત્રી-પુરુષના સંબંધ કે સહજીવનને સ્પર્શતી તમામ નાની-મોટી બાબતોને લાગુ પડતી છે. સંમત થાવ કે ન થાવ, પરંતુ હકીકત છે કે આપણી અગાઉની પેઢીઓના સંબંધો ઓછા સંઘર્ષમય હતા તેની પાછળના ઘણા બધા કારણો પૈકી એક મહત્વનું કારણ સ્ત્રીઓની જતું કરવાની કે અપેક્ષાઓ ઉપર વ્યવહારુ રોક લગાવવાની આવડત હતી. સુખી સહજીવન અને કુટુંબ માટે વ્યવહારથી અપેક્ષાઓ સુધીનું બધું જ સાચવી લેતી સ્ત્રીઓનું સ્થાન હવે પોતાનું પહેલા સાચવવા જાત સાથે અને અન્ય સાથે સંઘર્ષ કરતી સ્ત્રીઓ લઇ રહી છે. જાત સાથે સંઘર્ષ એટલે કરવો પડે છે કે સંબંધ કે કુટુંબને બાજુ ઉપર મુકીને માત્ર પોતાના વિષે જ વિચારવાનો સ્ત્રીઓનો કુદરતી સ્વભાવ નથી. સરવાળે કારકિર્દી, આત્મસન્માન, સમાનતા, અંગત અપેક્ષાઓ વગેરેનો ઝંડો લઈને દોડતી સ્ત્રીઓ લાગણીઓના મુદ્દે લંગડાય છે અને સંબંધમાં-સ્વભાવમાં બિનજરૂરી આક્રમક બનતી જાય છે. પહેલા પણ મેં લખ્યું’તુ અને આજે ફરી લખું છું કે આ જ કારણોસર સ્ત્રીઓનું માનસિક અને શારીરિક સ્વાસ્થ્ય કથળી રહ્યું છે. તણાવજન્ય રોગો જે ગઈકાલ સુધી માત્ર પુરુષોના દુશ્મન ગણાતા હતા તે આજે સ્ત્રીઓ સામે પણ મોં ફાડીને ઉભા છે.

લગ્ન અને જીવનસાથીની પસંદગીના સંદર્ભમાં જેટલી યુવતીઓ સ્પષ્ટ અને સ્વતંત્ર બની છે તેટલી જ લગ્ન-વિચ્છેદ કે છૂટાછેડાની બાબતમાં પણ બની છે. તાતા ઇન્સ્ટીટયુટ ઓફ સોશિયલ સાયન્સીસના એક અભ્યાસ મુજબ ફેમીલી કોર્ટમાં છૂટાછેડામાં પરિણમ્યા હોય તેવા સિત્તેર ટકા કેસ સ્ત્રી દ્વારા દાખલ કરવામાં આવેલા હતા. એમાં પંચ્યાસી ટકાથી પણ વધુ કેસમાં સ્ત્રીઓએ ફેરવિચારણા કરવાની’ય તસ્દી ના લીધી. આમાંથી ઘણી સ્ત્રીઓ તો આર્થિક રીતે પગભર પણ ન હતી, એટલે માત્ર આર્થિક જોરે આ સ્વતંત્રતા ઉભી થઇ છે તેમ ના કહી શકાય. વાતનો મતલબ સાફ છે કે સ્ત્રીઓ સહન કરીને  જેમ તેમ ખેંચવા કરતા છુટા પડી જવાની બાબતમાં સ્પષ્ટતા કેળવવા માંડી છે. સાથે સાથે એક આડ-વાત એ પણ કહું કે એક જમાનામાં દીકરીને સમજાઈને પાછી મોકલવા વત્તું-ઓછું દબાણ કરતા માં-બાપો પણ આજે તેના નિર્ણયને સમર્થન આપતા થયા છે.

આપણી આખી’ય વાતમાં સ્ત્રીઓની સંબંધોની બાબતમાં સ્પષ્ટતા નવી નથી, સ્ત્રીઓ દરેક સંબંધ અંગે પુરુષો કરતા ઘણી વધુ સ્પષ્ટતા કાયમથી ધરાવતી આવી છે. પરંતુ, નવી વાત છે તે સહન કરવાની માનસિક તૈયારીમાં આવેલો બદલાવ, નિર્ણય લેવાની સ્વતંત્રતા અને આક્રમકતાની છે. આ આક્રમકતા સ્ત્રીઓને સંબંધોમાં અધીરી, અસહિષ્ણુ અને અસલામત બનાવે છે. સરવાળે ગઈકાલ સુધી સ્ત્રીઓની પરિપક્વતા, સહિષ્ણુતા અને ધીરજ ઉપર ટકી રહેલા સંબંધો આજે ‘હેન્ડલ વિથ કેર’ જેવા ફ્રેજાઈલ થઈને રહી ગયા છે. આ વાંચી રહેલી સ્ત્રીઓને થશે કે પુરુષોને ઉદ્દેશીને કંઈ કહેવા જેવું જ નથી?! પરિપક્વતા, ધીરજ, સહિષ્ણુતા વગેરે જેવું બધું સ્ત્રીઓએ જ કરવાનું છે?! ના; સાવ એવું નથી. તાલી એક હાથે ના પડે, એક હાથે લાફા પડે. પરંતુ છેલ્લા કેટલાક વર્ષોમાં જેટલો બદલાવ સ્ત્રીઓની પ્રાથમિકતા, અપેક્ષાઓ અને વલણમાં આવ્યો છે તેટલો પુરુષોમાં નથી આવ્યો. તેમ છતાં સાવ સાચી વાત તો એ છે કે સંબંધમાં અને સહજીવનમાં પુરુષો પહેલા કરતા વધુ મદદરૂપ અને સંવેદનશીલ બન્યા છે. પોતાના બાળકના હીંચકાની દોરી પણ ના ખેંચતો આપણી આગળની પેઢીનો પુરુષ આજે બાળોતિયા બદલાવતો થઇ ગયો છે. જયારે એ કંઈ ન હતો કરતો ત્યારે કોઈ અધીરાઈ-આક્રમકતા ન હતી તો આજે કેમ?! વિચારી શકે તેવી દરેક સ્ત્રીએ પાયામાંથી ચિંતન કરવા જેવો આ વિચાર છે. સહજીવનમાં જયારે પુરુષ બદલાઈ જ રહ્યો છે તો સ્ત્રીએ આક્રમક બનીને સંબંધોની મજબૂતાઈમાં ઘા કરવા જેવો નથી. પરંતુ અફસોસની વાત એ છે કે જયારે સામાજિક બદલાવ(સાચો કે ખોટો) આવતો હોય છે ત્યારે એકલ-દોકલ સમજવા છતાં પણ તેનાથી દુર નથી રહી શકતા !!

પૂર્ણવિરામ:

જુનવાણી સલાહ: ‘બેટા સુખે-દુ:ખે નિભાવી લે જે’

નવા જમાનાની સલાહ: ‘બેટા ના ફાવે તો આવી જજે, તારા માં-બાપ હજી બેઠા છે!’